रणपंडित बाजीराव

20-08-2015 01:46:53 PM: Sarasvat: आपल्याला एखाद्या थोराच्या वैयक्तिक आयुष्यात इतका काही वेड्यागत रस असतो की, बाजीराव म्हटल्यावर आठवते ती फक्त मस्तानी. ह्या मस्तानीचं गारुड एवढं काही गडद आहे की, त्यापलिकडचा बाजीराव आम्हाला नुसता ऐकूनही ठाऊक नसतो. वयाच्या अवघ्या २० व्या वर्षी स्वराज्याचा पेशवा झालेला हो! अवघं ४० च वर्षांचं शापित आयुष्य आणि त्यातही केवळ २० च वर्षांची कारकीर्द लाभलेला हा अचाट योद्धा! त्या २० च वर्षांच्या काळात त्याने हिंदवी स्वराज्याचं हिंदवी साम्राज्य केलं! जो संकल्प थोरल्या महाराजांनी मनी धरला होता, ह्या रणधीराने तो पूर्तीस नेला. महाराष्ट्रास वाकुल्या दाखवत ४०० वर्षे खिजवणारी दिल्ली जाळली, लुटली आणि फस्तच नव्हे, तर अंकित केली ती ह्याच बाजीरावाने! मेघ बेबंदपणे बरसू लागले की जसं जंगलात एकही पान कोरडं राहू शकत नाही, तसा हा हिंदवी स्वराज्याचा पंतप्रधान अवघ्या मुलुखभर तांडव करत होता! राजमुद्रेतील शिवछत्रपतींना अपेक्षित असलेले 'वर्धिष्णू' आणि 'विश्ववंदिता' शब्द सार्थ करत होता. एवढ्या मग्नतेने की, त्यापोटी वैयक्तिक आयुष्य, तहान-भूक सारं सारं तुच्छ ठरलं आणि ह्या असमशौर्यधाम वीराला मृत्यू आला तोही मोहीम करतानाच!! पण हे आम्हाला शिकवलंच जात नाही. शालेय इतिहासाच्या पुस्तकात आमच्या राष्ट्रपुरुषांना स्थान दिलं न दिल्यासारखं केलं जातं आणि रानटी मुघल आक्रमकांच्या स्तुतीपोटी मात्र पानेच्या पाने भरली जातात, ही इथली अवस्था आहे. अन् वर आम्हीच चिंता करतो की, आमची पिढी स्वदेशाभिमानी आणि कसदार का बरं होत नाही!!
वास्तविक बाजीराव हा शतकानुशतकांतून कधीतरीच उदित होणारा निष्णात सेनापती. साक्षात रणपंडित!! ४० वर्षांचं आयुष्य, २० वर्षांची कारकीर्द आणि ४१ लढाया; करा कल्पना!! ह्या ४१ लढायांपैकी एकसुद्धा लढाई न हरलेला नरपुंगव होता बाजीराव!! ४१ वेळा अजिंक्य राहिलेल्या आणि तेही आपल्या शिवप्रभूंच्या हिंदवी स्वराज्यासाठी युद्ध करत अजिंक्य राहिलेल्या महारथीचा आपल्याला किती अभिमान वाटला पाहिजे! पण आम्ही करंटे मात्र बाजीरावाला प्रेमवीर म्हणून रंगवतो. नाहीतर मग त्याची जात पाहातो! वस्तुतः महापुरुषांची 'जात' नसते पाहायची, तर त्यांनी जनसामान्यांच्या मनामनात पेटवलेली अभिमानाची 'वात' आणि त्यायोगे सबंध समाजाने टाकलेली 'कात' पाहायची असते. हे आपण जेव्हा शिकू, तेव्हाच इतिहास नावाचा खजिना आपल्या खऱ्या स्वरुपात खुला होतो. उदाहरणार्थ - ब्रिटीश फिल्डमार्शल Bernard Montgomery याने आपल्या History of Warfare ग्रंथात बाजीरावाने लढलेल्या पालखेडच्या युद्धाचं वर्णन 'A masterpiece of strategic mobility' ह्या गौरवपूर्ण शब्दांत केलंय! का बरं म्हणाला असेल तो असं?
मुळात दख्खनचा प्रांतपाल म्हणून आलेल्या आणि नंतर स्वतःचीच असफजाही राजवट सुरु केलेल्या निज़ामाने मराठ्यांच्या कोल्हापूर आणि सातारा गाद्यांमधील दुफळीचा फायदा घेत १७१९ चा सय्यद बंधूंशी झालेला मराठ्यांचा करार मानायला नकार दिला. वर शहाणा कोल्हापूरचे संभाजी आणि सातारचे शाहू दोघांनाही म्हणू लागला 'तुमच्यातला खरा छत्रपती कोण ते मी ठरवून देतो आणि त्यालाच कराराप्रमाणे चौथाई-सरदेशमुखी घेता येईल'. पंतप्रतिनिधींच्या कारस्थानामुळे कोल्हापूरचे संभाजी निज़ामाला सामील झालेले. महाराष्ट्राला लागलेला दुहीचा शाप, दुसरे काय! पण शाहुंनी मात्र ह्या अपमानास्पद गोष्टींना थारा द्यायचं नाही असं ठरवलं आणि त्यावेळी कर्नाटकच्या मोहिमेवर असलेल्या बाजीरावांना पाचारण केलं. ह्या काळात निज़ाम स्वतः ऐवज़खानासोबत पुणे जिल्ह्यात धुमाकूळ घालत होता. त्याचा सरदार तुर्कताज़खान नाशिक व संगमनेर भागात धुडगूस घालत होता. आणि रंभाजी निंबाळकर साताऱ्यावर बरसत होता. स्वराज्यावर असं चहुबाजूंनी संकट आलेलं असताना राऊंनी एक अनोखाच निर्णय घेतला. १७२७ च्या दसऱ्याला त्यांनी जे सीमोल्लंघन केलं ते विद्युद्वेगाने थेट औरंगाबादच्या दिशेने आणि काही समजायच्या आतच गोदावरीपल्याडच्या निज़ामी प्रांताचा पार चुथडा करुन टाकला. गडबडून गेलेला निज़ाम सारे सोडून बाजीरावांच्या मागे! बाजीराव मात्र वायुवेगाने हालचाली करत संचार करत होते. वाटेत लागणारा निज़ामचा सर्व मुलूख फस्त करत होते. बाजीरावांचा रोख पाहून निज़ामाला वाटले की ते बुऱ्हाणपूरवर हल्ला करणार. येडा सगळी तयारी करुन बसला, तर बाजीराव त्याला वाईट चकवा देत पार भरुचला उगवले!! वर अफवा पसरवून दिल्या की, निज़ामशी हातमिळवणी करुन मी गुजरातवर आक्रमण करतोय. निज़ामाशी उभा दावा असलेला अलिमोहनचा सुभेदार सरबुलंदखान हबकला, तर बाजीरावांनी त्याला अभय दिल्याचे नाटक केले. कश्यात काही नसताना निज़ाम हकनाक बदनाम झाला. तळतळून त्याने पुणे प्रांत बेचिराख करुन टाकला. संभाजींना छत्रपती घोषित केले. हेतू केवळ एकच की, बाजीराव खुल्या मैदानात यावेत. कारण, निज़ामाचा सगळा भर तोफखान्यावर. त्याच्या वेगाला मर्यादा. बाजीराव सडे स्वारी करणारे, मिळेल ती चटणी-भाकर खाणारे आणि परमुलूख लुटून रसद मिळवणारे. त्यामुळे त्यांच्या हालचाली जलद! ते कश्याला निज़ामाला भिक घालताहेत? उलट निज़ाम पुण्यावर आहे म्हटल्यावर बाजीराव थेट औरंगाबादच्या दिशेने निघाले. पन्नाशी उलटलेला पाताळयंत्री निज़ाम दुसऱ्यांदा अवघ्या पंचविशीतल्या राऊस्वामींच्या डावाला बळी पडला! आपला सारा तोफखाना मागे अहमदनगरलाच ठेवण्याशिवाय त्याला गत्यंतरच उरले नाही. तसाच औरंगाबादच्या दिशेने धावला! नियती खळखळून हसली असेल त्यावेळी!!
निज़ामाच्या एकूण एक हालचालींची वार्ता गुप्तचरांमार्फत राऊंकडे पोहोचत होती. बाजीरावांनी ताबडतोब गंगापूर आणि वैजापूर लुटले व पालखेड येथे जाऊन स्थिरावले. बिथरलेला निज़ाम पालखेडवर चालून आला. मराठ्यांच्या चतुर पेशव्याला पालखेडचा भूगोल व्यवस्थित ठाऊक होता. गावाच्या पूर्वेला एकच नदी. ती राऊंनी ताब्यात घेतली. गावाला पाणीपुरवठा करणारे सारे मार्ग रोखले. निज़ामाची रसद मारली. मुलूख तर केव्हाच फस्त केलेला. दग्धभू धोरण. सैन्य घोड्याच्या नालेच्या आकारात विभागलेले. निज़ाम चालून आला आणि अन्न नाही पाणी नाही अश्या अवस्थेत बाजीरावांनी लावलेल्या सापळ्यात अडकला. कुत्रे हाल खाईनात अशी अवस्था झाली त्याची. पोटात कण नाही आणि चारी बाजूंनी काळ बनून उभे ठाकलेले मराठे!! दि. २५ फेब्रुवारी १७२८. अतिप्रचंड सैन्य घेऊन आलेल्या निज़ामाने अवघ्या पंचवीस सहस्र सैन्यासोबत लढणाऱ्या पंचविशीतल्या तरुण पोरासमोर बिनशर्त शरणागती पत्करली. बाजीरावांच्या मेहेरबानीवर अत्यंत अपमानास्पद अवस्थेत जायला वाट करुन दिली गेली त्याला. पुढे ६ मार्चला मुंगी-पैठणच्या शमानुसार त्याला मराठ्यांची चौथाई-सरदेशमुखी तर परत द्यावीच लागली, शिवाय मान तुकवून शाहूंनाच छत्रपती म्हणून स्वीकारावे लागले!!
चातुर्याने हालचाली केल्या तर आपले कमीतकमी नुकसान करुन रणमैदानात काय काय चमत्कार करुन दाखवता येतात; याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ही पालखेडची न झालेली लढाई!! शिवरायांच्या युद्धनीतीचा विकास ह्या हालचालींमध्ये दिसून येतो. बाजीरावांनी ह्या युद्धाचे ठिकाणही स्वतःच ठरवले, वेळही स्वतःच ठरवली आणि कावेबाज म्हणून समजल्या गेलेला निज़ामाला आपल्या तालावर अक्षरशः हवे तसे नाचवले! याच मोहिमेने बाजीरावांचा आणि मराठेशाहीचा डंका सर्वत्र वाजण्यास सुरुवात झाली. अश्या कर्तबगार पेशव्याची आज जयंती. यानिमित्ताने आज हा मस्तानीपल्याडचा बाजीराव आठवूयात. अभिमानाने फुलून जाऊयात!!






— © विक्रम श्रीराम एडके